Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi indiki anda başa çatsa da, risklər hələ də qalmaqdadır. Bu barədə Beynəlxalq Böhran Qrupunun “2024-cü ildə izləniləcək 10 münaqişə” adlı hesabatında deyilir.
Hesabatda dünyadakı mövcud müharibələr və başa çatmaqda olan münaqişələrdən danışılır.
Sənəddə ilk olaraq qeyd edilir ki, 2024-cü il Qəzza, Sudan və Ukraynada alovlanan müharibələr və böhran ilə başlayır.
“Dünyada döyüşlərə son qoymaq üçün diplomatik səylər uğursuzluqla nəticələnir. Daha çox lider öz məqsədlərini hərbi yolla həyata keçirir. Daha çox bunun öhdəsindən gələ biləcəklərinə inanırlar”, sənəddə qeyd edilir.
Böhran Qrupu hesab edir ki, müharibələr 1990-cı illərdə və 2000-ci illərin əvvəllərindəki azalmadan sonra təxminən 2012-ci ildən artmaqdadır.
“İlk olaraq Liviya, Suriya və Yəməndə 2011-ci ildə ərəb üsyanlarının səbəb olduğu münaqişələr gəldi. Liviyanın qeyri-sabitliyi cənuba sıçradı və Sahel bölgəsində uzun sürən böhranın başlamasına kömək etdi. Bunun ardınca yeni böyük döyüş dalğası gəldi: 2020-ci ildə Dağlıq Qarabağ üzərində Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi, həftələr sonra Efiopiyanın şimalındakı Tiqray bölgəsində başlayan dəhşətli döyüşlər, Myanma ordusunun 2021-ci ildə hakimiyyəti ələ keçirməsi və Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya hücumu ilə nəticələnən münaqişələr baş verdi. 2023-cü ildə Sudan və Qəzzadakı dağıntıları əlavə edin. Dünyada onilliklərlə müqayisədə daha çox insan döyüşlərdə ölür, evlərini tərk etmək məcburiyyətində qalır və ya xilasedici yardıma ehtiyac duyur”, sənəddə qeyd edilir.
Beynəlxalq Böhran Qrupu döyüşlərin bitdiyi münaqişlər sırasında Əfqanıstanın, Efiopiyanın, Ermənistan Azərbaycan münaqişəsinin, Liviya, Suriya və Yəməndəki müharibələrin, Kamboca və Bosniyadan Mozambik və Liberiyaya kimi yerlərdə münaqişələrin adını qeyd edir.
Sənəddə müharibələrdən danışılarkən deyilir ki, "İsrail-Fələstində baş verən dəhşətli dönüş, bəlkə də trendin ən parlaq nümunəsidir".
“Oktyabrın 7-də fələstinli yaraqlıların qətliamına heç nə haqq qazandıra bilməz. Lakin o gün İsrail-Fələstin münaqişəsi başlamadı. İndi, HƏMAS-ın başçılıq etdiyi hücum və İsrailin Qəzzada qisas alması - bölgənin çox hissəsini yerlə-yeksan edən və onun bir çox sakinlərini qaçqın düşməsinə səbəb olan hücum - bir nəsil üçün sülh ümidini silə bilər”.
Beynəlxalq Böhran Qrupu problemlərin yaranmasını qlobal siyasətdə görür. Qərb-Rusiya və Çin-ABŞ münasibətlərinin pozulmasının günahının çoxu rəqabətin üzərinə düşür.
"Böyük dövlətlərin bir-biri ilə vuruşmamaq üçün güclü stimulları var, lakin münaqişələr daha tez-tez tüğyan edir və dünyanın ən təhlükəli qırılma xətlərində - Ukrayna, Qırmızı dəniz, Tayvan və Cənubi Çin dənizi də daxil olmaqla, gərginlik artır", Beynəlxalq Böhran Qrupu belə hesab edir.
Hesabatın Ermənistan-Azərbaycan bölməsində deyilir ki, keçən il Azərbaycanın Dağlıq Qarabağda əməliyyat keçirməsi nəticəsində orada yaşayanların demək olar ki, hamısının - 100 mindən çox insanın tərk etməsinə səbəb olub.
“Bu il sual ondan ibarətdir ki, Azərbaycan daha da irəli gedəcəkmi, yoxsa 2023-cü ilin sonunda danışıqlar müəyyən irəliləyiş əldə etsə də, Azərbaycan və Ermənistan nəhayət sülhə gedən yol tapıb-tapmayacaq. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ əməliyyatı "mübahisəli anklav" üzərində onilliklər davam edən münaqişəni ən azı indiyə qədər sona çatdırır”.
Böhran Qrpu bildirir ki, 1990-cı illərdə Ermənistanın dəstəklədiyi ərazinin etnik erməni əksəriyyəti öz “respublikalarını” elan etdilər və sonrakı müharibədə azərbaycanlıları Dağlıq Qarabağdan və ona bitişik ərazilərdən sıxışdırıb çıxardılar. İllər uzunu Bakı ilə Yerevan arasında danışıqlar heç bir nəticə vermədi. Azərbaycan isə öz ordusunu gücləndirdi və 2020-ci ildə “Türkiyənin dəstəyi ilə Dağlıq Qarabağ ətrafındakı rayonları və anklavın bir hissəsini” geri aldı.
Sənəddə deyilir ki, altı həftəlik amansız döyüşlərdən sonra Rusiya sülhməramlılarını regiona göndərməsi şərti ilə barışıq üçün vasitəçilik etdi.
“Lakin Moskvanın Ukraynada bataqlığa düşdüyündən, görünür, Bakı bu işi başa çatdıra biləcəyini hiss edib. 2022-ci il ərzində cəbhə xətti də daxil olmaqla bir neçə strateji əraziləri ələ keçirdi. Sonra doqquz aydan çox müddət ərzində o, Dağlıq Qarabağın Ermənistana və xarici dünyaya çıxışını təmin edən Laçın dəhlizini blokadada saxladı. Sentyabr ayında onun qoşunları anklavı bir gündə geri götürdülər, etnik ermənilər evlərini tərk etdilər”.
Beynəlxalq Böhran Qrupu bildirir ki, Dağlıq Qarabağ Ermənistanla Azərbaycan arasında ən ağrılı çəkişmə idisə, bu, tək problem deyil.
“İki ölkə, çox vaxt bir-birindən yalnız bir neçə metr aralıda, ordularının üz-üzə gəldiyi hələ demarkasiya edilməmiş sərhədləri ilə mübahisə edir. 2020-ci il müharibəsinin bitməsi ilə Azərbaycanın sentyabr hücumu arasında sərhəd toqquşmaları Qarabağın özü ilə bağlı olanlardan daha ölümcül oldu. Daha da önəmlisi, Azərbaycan Ermənistanın cənub-qərbində Türkiyə və İranla həmsərhəd olan Azərbaycan anklavı olan Naxçıvana quru dəhlizinin olmasını istəyir. Bakı hesab edir ki, Moskvanın vasitəçiliyi ilə 2020-ci ildə döyüşlərə son qoyan saziş Yerevana ona dəhlizdən keçməyə icazə verməyi öhdəsinə götürüb. Bu marşrut Türkiyə ilə ticarəti asanlaşdıracaq, lakin İrandan yan keçəcək - buna görə də Tehran müxalifdir. O, həm də Rusiyanın sanksiyalardan yayınmasına kömək edə bilər, baxmayaraq ki, bu, artıq mövcud tranzit məntəqələri vasitəsilə baş verir. Artıq 2022-ci ilin sentyabrında Azərbaycan qoşunları Ermənistanın içərilərinə doğru irəliləyib”.
Beynəlxalq Böhran Qrupu həmçinin hesab edir ki, Ermənistanla Azərbaycan arasında danışıqların şansı var.
“Üçüncü tərəflərin iştirakı olmadan aparılan dekabr razılaşması hərbi əsirlərin mübadiləsini təmin etdi, münasibətləri normallaşdırmağı öhdəsinə götürdü və Azərbaycanın 2024-cü ildə dünya iqlim sammitinə, COP29-a ev sahibliyi etmək cəhdinə Ermənistanın dəstəyini ehtiva etdi. Bakı və Yerevan danışıqları davam etdirəcəklərini və gözlədiklərini söylədilər. Tikanlı sərhəd və dəhliz sualları qalmasına baxmayaraq, tezliklə razılaşma ola bilər”.
Beynəlxalq Böhran Qrupu eyni zamanda hesab edir ki, danışıqlar nəticə verməsə, Dağlıq Qarabağla bağlı olduğu kimi, Bakının səbri yenə tükənə bilər.
“Lakin Bakının qlobal iqlim sammitinə ev sahibliyi edə biləcəyi bir ildə bunun baş verməsini təsəvvür etmək xüsusilə çətindir. Həqiqətən də, Azərbaycan rəsmiləri Ermənistan torpaqlarında heç bir iddialarının olmadığını israr edirlər və hətta İrandan keçməklə alternativ tranzit marşrutu təklif ediblər.
Lakin bir çox paytaxtlar kimi Bakının da güc tətbiqi ilə bağlı qlobal yoxlamaları hiss etdiyi bir şəraitdə hücum nə qədər pis fikir olsa da, Ermənistan və Qərb rəsmiləri bu ehtimalı tamamilə istisna etmirlər”, hesabatda deyilir.
Forum