Sosioloq Vahid Qarabağlı Amerikanın Səsi ilə söhbətdə İranda qeyri-fars dillərə qarşı tətbiq edilən məhdudiyyətlər və qadağaları tənqidi sosilinqvistik aspekdən dəyərləndirib. Onun sözlərinə görə, İran dövləti türk dilininin rəsmi qurumlara girməsini əngəlləyərək onu legitimsizləşdirir.
“Dil məsələsinə sosiolinqvistik yanaşma dili bir ictimai, bir sosial fenomen olaraq görməkdir. Yəni, dilin toplum içindəki yeri, toplum üzərindəki təsiri və toplumdan aldığı təsirlər tədqiq edilir. Dil bizim yaşadığımız toplumda bizim əlaqələrimizə, düşüncələrimizə və bizim qurumlarla münasibətimizə təsir edir. Dilimiz bu qurumlardan, o cümlədən televiziyadan və dövlət qurumlarından təsir alır,” Qarabağlı söyləyir.
Dil məsələsinə sosiolinqvistik yanaşma dili bir ictimai, bir sosial fenomen olaraq görməkdir. Yəni, dilin toplum içindəki yeri, toplum üzərindəki təsiri və toplumdan aldığı təsirlər tədqiq edilir.
Onun dediklərinə görə, sosiolinqvistikada, həmçinin dilin fərqli siniflər arasında nə şəkildə işlədilməsi, dilin cinsiyyətlə əlaqəsi, habelə fərqli etnik icmaların dilinin toplumda, təhsil sistemində və mediadakı yeri ələ alınır.
Sosioloq hesab edir ki, İrandakı dil məsələsini anlamaq üçün ən yaxşı vasitə tənqidi sosiolinqvistik yanaşmadır: “Tənqidi sosiolinqvistik yanaşmada dillərin qurumlardakı funksiyası, habelə dil ve güc münasibətləri sorğulanır.”
Vahid Qarabağlının sözlərinə görə, insanların bir toplumda danışılan fərqli dillərə baxışını güc münasibətləri müəyyənləşdirir.
“Tənqidi sosiolinqvistikaya görə, insanların fərqli dillərə baxışı təbii şəkildə deyil, ictimai-siyasi qərarlar ilə, güc münasibətlərinə görə yaradılır. Məsələn İranda farscanın tək rəsmi dil olmasına, tək təhsil dili olmasına və milli kimliyin fars dili əsasında təriflənməsinə İranın dövlətləşmə prosesində bəlli bir elit qrup qərar verib. Bu proses fərqli ola bilərdi. İranda çoxdilli bir sistem də yaradıla bilərdi. Tənqidi sosiolinqvistik yanaşmada bu təsislər, bu baxış və bu ictimai, siyasi və ideoloji qərarlar tənqid edilir. Bu yanaşmaya görə, bu təriflər bəlli qrupların xeyrinə və başqa qrupların kənarlaşdırılması bahasına müəyyənləşdirilib. Bu qərarlar nəticəsində digər dillər legitimsizləşdirilib və azlıq dili durumunu salınıblar.”
İranda yalnız fars dili ölkənin rəsmi qurumlarının dili, təhsil dili, medianın dili və məhkəmənin dili olaraq legitimləşdirilib və institutlaşdırılıb. Türk dili isə qurumlarda yeri olmayan, sadəcə insanların arasında danışıq dili səviyyəsinə endirilib.
Sosioloq hesab edir ki, dil aktivizmi də əsasən dilin legitimləşdirilməsi və institutlaşdırılması yönündə mücadilə etməkdən ibarətdir.
“İran konstitusiyasında yalnız fars dili ölkənin rəsmi qurumlarının dili, təhsil dili, medianın dili və məhkəmənin dili olaraq legitimləşdirilib və institutlaşdırılıb. İranda bütün qurumların dili yalnız farsca olub. Türk dili isə qurumlarda yeri olmayan, sadəcə insanların arasında danışıq dili səviyyəsinə endirilib. Önəm və rol olaraq türk dili legitimsizləşdirilib.”
Qarabağlı əlavə edir, “dil aktivizmi, yəni azlıqlaşdırılmış qrupların dil haqlarını müdafiə üçün etdiyi mücadilə də əslində dillərini legitimləşdirmə mücadiləsidir. Bunun üçün dillərinin institutlaşdırılmasına çox önəm verirlər. Məsələn istəyirlər ki, Azərbaycanda yaşayan ailələrin uşaqları türk dilini televiziyada görsün. Bir türk uşağı məktəbə getdiyində öz ana dilini o sistemin içində görmürsə, onun gözündə o dilin dəyəri olmur. Amma o dil məktəbdə oxudulmağa və təhsil dili olmağa başladılsa, o uşağın və ailəsinin gözündə məşru bir dil olaraq görünər. O dildə kino-filmlər və seriallar yaradılsa, insanlar o filmləri gedib kinoteatrlarda izləsələr, o dil məşruiyyət və ağırlıq qazanar. Bunun üçün türk fəallar öz dillərində yazaraq, kitablar çıxararaq, o dildə filmlər çəkərək türk dilinin ictimai həyatın bir parçası olduğunu göstərməyə çalışırlar.”
