Freedom House-un “Onlayn Azadlıq 2024: Onlayn Etibar Uğrunda Mübarizə” adlı illik hesabatına görə, bütün dünyada internet azadlığının səviyyəsi son 14 il ərzində ardıcıl olaraq azalmaqda davam edib.
Freedom House internet azadlığının səviyyəsinə təsir edən əsas səbəblər arasında seçkilərə müdaxiləni və internetdə ifadə azadlığına qarşı repressiyaların artmasını göstərib.
Hesabata görə, 2023-cü ildə ən azı 43 ölkədə insanlar onlayn danışdıqlarına və aktiv olduqlarına görə hücuma məruz qalıb və ya öldürülüblər. Hesabat müəlliflərinin fikrincə, senzura və məzmun manipulyasiyası seçicilərin 2023-cü ildə dünya üzrə seçkilərdə əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək qabiliyyətini sarsıdıb və 72 ölkədən 25-də hökumətlər sosial media platformalarına və ya siyasi, sosial məzmunlu məlumatların əks olunduğu bloklanmış vebsaytlara girişin məhdudlaşdırılmasını təhlil edib.
Lakin seçki dövründən kənarda belə, bəzi hökumətlər tənqidi onlayn nitqlərə görə həbslərə, zorakılığa və digər repressiyalara əl atıblar.
“Beləliklə, ən azı 56 ölkədə internet istifadəçiləri siyasi, sosial və ya dini fikirlərini ifadə etdikləri üçün həbs ediliblər”, tədqiqatçılar bildirir.
Ən ciddi pozuntular silahlı münaqişələrdə baş verib, burada hökumətlərin internet istifadəçilərinin fəaliyyətini dayandırması mülki şəxsləri informasiya vakuumunda qoyub, jurnalistlərin zorakılıq barədə məlumat verməsinin qarşısını alıb və yardım üçün maneələr yaradıb.
Freedom House-un prezidenti vəzifəsini icra edən Nikol Bibbins Sedaka "İnsanlar onlayn vasitəsi ilə etibarlı məlumat əldə etməkdə çətinlik çəkirlər və yalan və ya yanlış məzmunun yayılması seçkilərin nəticələrinə şübhə və demokratik təsisatlara uzunmüddətli inamsızlıq yaradır" dedyib.
Bəyanatda deyilir: “Onlayn ifadə üçün təhlükəsiz məkanın yaradılması təkcə internet azadlığı üçün deyil, həm də demokratiyanın qorunması və möhkəmləndirilməsi üçün vacibdir”.
Hesabat müəlliflərinin sözlərinə görə, 100 ballıq şkala üzrə reytinqdə iştirak edən 72 ölkədən 27-də internet istifadəçilərinin azadlıq səviyyəsi aşağı düşüb. Əvvəlki hesabatın reytinqi ilə müqayisədə ən əhəmiyyətli azalma Qırğızıstanda (-4), ondan sonra Azərbaycan (-3), Belarus (-3), İraq (-3) və Zimbabvedə (-3) qeydə alınıb.
Bunun əksinə olaraq, onlayn aktivlik imkanı sayəsində Zambiyada internet azadlığı artıb (+3). Çin və Myanma cəmi 9 balla internet azadlığı üçün ən pis şəraitə malik ölkələr siyahısına daxil edilib. Myanmanın reytinqləri 2021-ci ildə ordu tərəfindən edilən çevrilişdən sonra tənqidi yatırmaq üçün geniş senzura və nəzarət sistemi vasitəsilə müxalif fikirlərə qarşı amansız repressiya həyata keçirilib, minlərlə insan onlayn çıxışlarına görə repressiyaya məruz qalıb.
Onlayn nitqə qoyulan məhdudiyyətlərin seçkilərə təsirini qiymətləndirən hesabat müəllifləri qeyd edirlər ki, bu cür məhdudiyyətlər seçicilərin əsaslandırılmış qərarlar qəbul etmək və seçki prosesində tam iştirak etmək imkanlarına təsir edir.
Hesabat dövründə milli seçkilər keçirən və ya keçirməyə hazırlaşan 41 ölkədən ən azı 25-də hökumətlər siyasi, sosial və dini nitqləri əks etdirən internet saytlarını bloklayıb; sosial media platformalarına məhdud giriş; və ya İnternetə giriş tamamilə bloklanıb.
Seçkilər zamanı seçicilərə təzyiq göstərmək üçün hökumətyönlü şərhçilər onlayn məlumatlarla manipulyasiya edir, tez-tez yalan məlumatlar yayır, bəzən yanlış məlumatlar yaratmaq üçün generativ süni intellekt vasitələrindən istifadə eedir.
Belə ki, 2024-cü ilin martında Rusiyada keçirilənk prezident seçkiləri ərəfəsində informasiya mühitini ciddi şəkildə məhdudlaşdıran bir sıra qanunlar qəbul edilib. Hesabatda deyilir ki, bu qanunlardan biri senzurasız məlumatlara çıxışı məhdudlaşdırmaq üçün VPN reklamını kriminallaşdırıb, digəri isə ruslara “xarici agent” kimi etiketlənən vebsaytlarda və sosial şəbəkələrdə reklam yayımlamağı qadağan edib və bu, ölkədə qalan bir neçə müstəqil media kanalının fəaliyyətini dayandırmağa məcbur edib.
“Demokratiyanın onurğa sütunu” olan azad və açıq interneti qorumaq üçün Freedom House siyasətçilər, tənzimləyicilər və texnologiya şirkətləri üçün bir sıra tövsiyələr verib. Təşkilat hökumətləri məlumat əldə etmək üçün seçkilər, etirazlar və ya münaqişələr zamanı senzuraya qarşı çıxan internet xidmətlərinə, rəqəmsal platformalara və texnologiyalara çıxışı dəstəkləməyə çağırıb.
Siyasətçilərə tövsiyə olunub ki, vətəndaş cəmiyyətinə və mediaya dəstəyi artırsınlar, ictimai kompüter savadlılığı proqramlarına sərmayə yatırsınlar.
Hesabatın müəllifləri texnologiya şirkətlərinə müstəqil tədqiqatçılar üçün onlayn platformalardan məlumat əldə etmək üçün mexanizmlər yaratmağı və insan hüquqları və informasiya təhlükəsizliyi məsələlərinə həsr olunmuş kadrlara sərmayə qoymağı tövsiyə edib.
Onlar həmçinin monitorinq texnologiyalarının istifadəsinə və şəxsi məlumatlara çıxışa qarşı mübarizə də daxil olmaqla, onlayn nəzarətdən qorunmanın gücləndirilməsinin vacibliyini qeyd edib, şirkətləri öz məhsullarında başdan-başa şifrələməni standartlaşdırmağa, anonimliyi təmin etmək üçün proqramlar yaratmağa və qeyri-proporsional hökumətə müqavimət göstərməyə çağırıb.