میرزا ابراهیم اف
"هارای" برنامه سی نین قوناغی آذربایجان میللی علملر آکادمی سینین ناظیمی آدینا ادبیات اینیستیتوسونون جنوبی آذربایجان ادبیات شعبه سی نین آپارجی علمی ایشچی سی فیلولوژی اوزه زه فلسفه دکتورو اسمیرا خانیم فواد دیر. آو آذربایجانین تانینمیش یازچی سی میرزا ابراهیم افون ایران آذربایجانیله باغلی یارادجلغئندان دانشیر.
میرزا ایراهیم اف آذربایجانین سراب شهرینین یاخینین داکی "ایوه" کندیدنده آنادان اولوب. 1918 (1209) ایلینده آتا و بویوک قارداشیله باکیه گلیب. اونون "قازیلان بوروق" آدلی ایلک شعری 1930 (1309) ایلده درج اولوب و "حیات" 1935 (1314) "مادرید" 1937 (1316)، "محبت" 1941 (1320)، "کندچی قیزی" 1961 (1340)، "یاخشی آدام" 1963 (1342)، "کوزه رن اوجاقلار" 1967 (1346) پییس لرینی (نمایشنامه لری) یازیب.
میرزا ابراهیم افون "بویوک دموکرات"، "گلجک گون"، بویوک دایاق" و "پروانه" کیمی بویوک حجیملی اثرلری، او جومله دن، اثرلرینین 10 جیلدلیگی چاپ اولوب.
او. وی. شکسپیرین "لیر شاه"، "اون ایکینجی گئجه، یا خود هر نه ایسترسه نیز"، ای. ان. اوستوویسکی نین "قودوز پوللار"، "مودریک اولان هر کسه کیفایت دیر ساده لیک"، ای. پی. چئخوفون "اوچ باجی"، مولییرین "دان جووان" کیمی نمایش لری آذربایجان دیلینده ترجمه ادیب.
1945 اینجی ایلده (1314) آذربایجان ای. آ. تاسیس ادیلرکن، اونون ایلک حقیقی عضولریندن سئچیلدی. آذربایجان یازئچی لار ایتتیفاقی هیاتی نین صدری 1946-1954، بیرینجی کیتابی (1965-1975)ای. ای. آر. آی یازیجیلار ایتتیفاقی هیاتی نین کیتابی (1965-1975)،آذربایجان رسپابلیکاسی ناظیرلر سوویتی صدری نین موعاوینی (1946-1950) آذربایجان رسپابلیکاسی عالی سوویتی ریاستی هیاتینین صدری (1954-1758) وظیفه لرینده ایشلیب.
آذربایجان علملر آکادمیاسینین ناظیمی آدینا دیل و ادبیات اینیستوتوسونون جنوبی آذربایجان ادبیاتی شعبه سی نین مودورو وظیفه سینده چالیشیب. 1993 (1372) ایل دکابرینین 17 وفات ادیب.
سوال: ایلک اونجه میرزا ابراهیم اف باره ده قیسساجا معلومات وئرمه ینیزی خواهیش ادیرم.
جاواب: میرزا ابراهیم اف آذربایچان مدنیتی نین تاریخینده اوز صحیفه سینی یازان ناثیر (نثریچی- یازئچی)، دراماتولوگ، ادبیات شوناس، پابلیسیست (مطبوعات یازلری)، دیلچی، ترجمه چی و ایجتیماعی – سیاسی خادیم اولوب. دورانینین میللی روحلو شخصیتی اولان ادیبین اثرلرینده دوغولدوغو تورپاغا، ال – اوبایا، کلاسیک ادبی ایرثیمیزه، فولکولور (خالق مدتی) قایناقلارمیزا، بوتولوکده آذربایجان مدنییتینه درین محبت، سوی– کوکونه، میللی عادت – عنعنه (عادتلر) لریمیزه سئخ باغلیق، خالقلار آراسیندا میللی و ایرقی آیری-سئچگیلیک سالان ظولم کارلارلا، آرتیجاجی شووینیست قووه لرله نیفرتی وار.
آو، اوشاقلیقدان، حیاتین سرت (برک) روزگارینا (طوفان) طالعین سیناقلارینا (ایمتاحانلارینا) توش گلیب. 20 اینجی عصرین اوول لرینده ایرانی، ایله جه ده کونئی آذربایجانی بوروین آجلیق، یددی یاشلی میرزانین عایله سینده حاقلایئر (توتور). آجلیقین اولوم ساچان جایناقلاری، اونجه آناسی؛ زهرا خانیمی، سونرا ایسه باجیسینی عایله دن قوپاریب آلیر. بو ایتکیلردن قورخویا دوشن اژدر کیشی ساغ قالان ایکی اوغلونو آجلیغین گیردابیندان خیلاص اتمک اوچون ایراندان نفت باکیسینا پناه گتیریر(1918 یا 1207 اینجی ایلده). اژدر ابراهیم اف باکی نین "زابرات" قصبه سینده نفت بوروقلاریندا (دریل - قازماق) ایشله مه یه باشلیر. لاکن بیر ایل گئچمه میش میرزا ابراهیم افون بویوک قارداشی دا اونلاری ابدی ترک ادیر. 1919 (1208) اینجی ایلده "بالاخانی" نفت قویوسوندا باش وئرن فونتان (فیشقیرماخ) بالاجا میرزانین آتاسیندا الیندن آلیر و سگگیز یاشیندا ایکن، او، حیاتدا کیمسه سیز قالیر. بالاجا میرزا زابرات دا وارلی بیر عایله ده موزدورلوق (خیدمتچی - ایشلمک له) ایمک له یاشامینی سوردورمگه باشلایر. سونرا فهله - کندلی مکتبینده اوخویور. عینی زاماندا نفت بوروقلاریندا فهله لیک ادیر هم ده زابرات فهله لری اوچون یارادیلان و یازیچی سید حسین نین باشچیلیق اتدیگی ادبیات درنگینده یازیلیر. او، "آپریل آلولاری" مجموعه سینده درج ادیلن "قازیلان بوروق" شعری ایله ادبی یارادیجیلیغا باشلاییر. لاکن آز سونرا "زهرا"، " ملک" و "حیات اوچون"، حیکایه لری ایله یاریچیلیغا قدم قویان گنج (جاوان) نفتچی نین نثیرلیک استعدادی همکارلارینین دیققتین جلب ادیر.
1931-33 (1310-13) ایللرده "آذربایجان دولتی علمی تدقیقات (تحقیقات) اینیستوتونون ایکی اللیک حاضیرلیق کورسونو (دوره سینی) بیتیریر (تامام ادیر) و نخجواندا "سرعت" قازتی نین (مجله) رئداکتورو (سردبیری) تعیین ادیلیر. ادیب (نویسنده - یازار) مشهور "حیات" پیسی نی (نمایشنامه سی نی) محض بو دووره ده، نخجواندا یازیر. "حیات" پیسی صحنه لشدیریله رک تماشایا قویولور (1938 یا 1317) و تاماشاچیلار طرفیندن رغبت له قارشیلانیر. او، 1937 (1317) ایلده اس. اس. آر. آی. (ساوت ایتتیفاقی) "علملر آکادمی یاسینین" لنینگرادداکی شرق شوناسلیق انیستوتونون آسپیرانتوراسیندا (یوکسک لیسانس – فوق لیسانس) تحصیل آلماغا گونده ریلیر. جلیل ممدقولوزاده نیین حیات و یارادیجیلغینی "ملا نصرالدین" ژورنالینداکی خالقین میللی اینتیباهی (آگاهی سی) نامینه موضودا مودافیعه ادیر و فلولوگییا (دیلچیلیک علمی) علم لری نامزدی عالیم لیک درجه سی آلیر. "بویوک دیموکرات" مونوگرافیاسی (شفاهی) 1939 (1318) جو ایلده نشر اولونور و بوندان سونرا میرزا ابراهیم افون کاری یرا (حرفه ای) یوکسلیکی باشلایر. اوولجه "آذربایجان دولت اوپرا و بالت تاترینین" دایرکتورو (کارگردانی)، آز سونرا "خالق کومیسارلاری سوویتی" (شورا) یانیندا اینجه صنت (هنر) ایشلری ایداره سی نین رییسی تعیین اولونور. او، اوزون ایللر "آذربایجان یازیچیلار ایتتیفاقی نین" صدری (رییسی)، خالق معاریف کومیساری(نازیر - وزیر)، آذربایجان اس. اس. آر. نازیرلر سوویتی صدری نین موعاوینی، آسیا و آفریقا اوزه ره سوویت همرایلیک (موقاویمت - امکداشلیق) کومیته سی نین صدری، آذربایجان کی. پی. ام. کی- نین (آذربایجان کمونیست پلرتیاسونین مرکزی کومیته) بورو (شعبه) عضوو، رسپابلیکا عالی سووئتی نین صدری، و سایره کیمی یوکسک وظیفه لرده ایشلییر. آذربایجان اس. اس. آر. ای. ای تاسیس ادیلرکن، اونون ایلک حقیقی عضولریندن بیری سئچیلیب. دفه لرجه اس. اس. آر. آی عالی سوویتی نین دپوتاتی (عضوو- نوماینده) سئچیلیر.
سوال: میرزا ابراهیم اوفون ایران آذربایجانی ایله باغلی اثرینین یارانماسینا نه سبب اولوب؟
جاواب: میرزا ابراهیم افون یادداشینی (فیکرینی - خاطیرینده) هئچ زامان ایران موضوسو ترک اتمئیب. او بدیعی یارادیجئلیغیندا، ایران، دوغما شهری سراب، تبریز و عمومیلیک له ده ایران خالقی نین حیاتیندان بحث ادیب. ایراندا یاشایان خالقلارلا یاناشی، اوز خالقی نین، اله جه ده بوتون دونیادا یاشایان خالقلارین آزادلیغی نی، اونلارین صولح و امین-آمانلیق شرایطینده یاشاماسی نی آرزولایب. ادیب، باجاردیغی قدر، بتنین دن قوپدوغو کونئی آذربایجان خالقی نین ایمپرییا (امپراتورلوق) بوخولاریندان (بویوندوروق) قورتولماسینا، آنا دیلینده مکتب لرینین اولماسینا و دوغما تورکجه ده یازیب – یاراتماسینا چالیشیب و چوخ سایلی اثرلرینده گونئی آذربایجان موضوسونا دونه – دونه قایئدیب. بو قایئدیش تصادوفی دئیل دیر. گورونور، یئددی یاشیندا ایکن سرابی ترک ادن میرزا معللیمین یاشادیغی، قورودویو سانکی یادداشیندا، روحوندا داشلاشیبمیش. او، 1941 (1320) اینجی ایلده سووت اوردوسونون ترکیبینده گونئی آذربایجانا گئدنده ده بورادا باش وئرن حادیثه لرین بیلواسیطه (واسیطه سیز- مستقیم) ایستیراقچی سی (ایشتیراکچی) اولور، قاینار حیاتین تام مرکزیندن ایجتیماعی-سیاسی، ادبی پروسس لری (جریان - حرکت لری) دیققت له، دریندن موشاهیده ادیر و گلجک ادبی- بدیعی فعالیتی اوچون، زنگین حیات متریالی توپلایئر. 1941-42 (1320-21)-اینجی و 1945-46 (1324-25)-جی اللرده تبریزده یاشایئر، بوردا سووت اوردوسونون سیاسی ایشچی سی وظیفه سی نی ایجرا ادیر و قئزیل اوردونون (قئرمئزی آرتش) اورگانی کیمی یاینلانان "وطن یولوندا" قازتی نین رئداکتورو تعیین اولونور. قوزئیدن گلن و گونئیده مدنی سئچرایئشا ناییل اولماق، سویداشلارینا (هم نژادلارینا) کومک اتمک میسیاسی نی (وظیفه - ماموریتی نی) چیین لرینه گوتورن گورکملی صنتکارلار، صمد وورغون، قیلمان ایلکین، قولام ممدلی، ممد رحیم، سولیمان روستم و عثمان ساروللی ایله چیین- چیینه چالیشیرلار.
میرزا ابراهیم اف "وطن یولوندا" قازئتینده (46 سایی درج ادیلیب) جبهه خبرلری ایله یاناشی آذربایجانین تاریخیندن، خالقین آزادلیق اوغوروندا موباریزه سالنامه سیندن، بو موباریزه نین آپاریجی قووه لری اولان مرد وطن اوغلانلارینین حیاتیندان، ادبییات و مدنیه تیندن دیققت چکن مقاله له ره یئر وئریر.
1945-1946 (1324-1325)-جی ایللرده، جنوبی آذربایجاندا سید جعفر پیشه وری نین باشچی لیغی ایله 21 آذر اینقیلابی باش وئریر و جنوبی آذربایجانین بولورلو سماسئندا، یئنی دن آزادلیق کونشی پارلایئر. طبیعی کی، یئنه ده خاریجی مورتجع قووه لرله یئرلی ایستیبداد رژیمی نین قووه لری بیرله شرک، اینقیلابی قان دنیزینده بوغدولار آمما خالقین آزائلیق، ایستیقلال آرزولارینی بوغماق مومکون اولمور. ایستیقلال اوغوروندا موباریزه، گونئیده بو گون ده داوام ادیر.
میرزا ابراهیم اف ایلک دفه اولاراق محض "ایران قئزی" آدلی حیکایه سینی – اولدوز آدلی جنوبلو قئزین فاجعه لی حیات حیکایه سینی یازماقلا بدیعی یارادئجئلئغینا جنوبی آذربایجان موضوسونو گتیریر )1930 یا 1309) گونئی آذربایجاندا زحمت کش طبقه نین، کدنلی لرین آغئر وضیعتی نی، یوخسوللوق اوزوندن وارلی بیر عاییلیه ساتئلان و محضی بو سبب دن سئوگیلی سینه قوشولابیلمیین، لاکین سئومه دیی بیر اینسانلا عمور بویو یاشاماقدان سا، اولومو اوستون توتان و سوندا اینتیحار ادن اولدوزون فاجیعه سینی ریال لوحه لرده جانلاندئران یازئچی نین بو حیکایه سی گوجلو عکس- صدا دوغورور.
"آزاد"، "12 دیکابر"، "تونقال باشیندا"، "اضطرابین سونو"، "سالام سنه روسیا"، و "ایلک حیات"- آدلی حیکایه نین داخیل اولدوغو "جنوب حیکایه لری" سیلسیله سی (1946-1947 یا 1325-1326)، ایراندا دالغالانان میللی- آزادلیق حرکتلرینین یئتیردیگی اینقیلابچی لارین پارلاق اوبرازلار (تیپ – شخصییت داستان) قالری یاسی ساییلا بیلجک "گلجک گون" رومانی، (1948-1950 یا (13027-1329) "خسرو و روزبه" پووستی (اوزون سعر - منظومه) و "آزاد قئز" لیبیرتتوسو (تیاتیر اثری) یازئچی نین گونئی آذربایجانداکی جیددی و داواملی موشاهیده لرینین، دوغما خالقئنا اودولو محببتی نین، اوزون- ا زادی (اوزون زامان آپاران) ویارادئجیلیق آختاریشلارینین اوغورلو نتیجه لری ایدی. گونئی آذربایجان مسله سی میرزا ابراهیم افون گوندلیک حیاتی نین دویغو و دوشونجه لر عالمی نین آیرئلماز حیسسه سی ایدی. ئوده، ایشده، سیاحتده، حتتا یوخولاریندا بئله دوغما تبریز- سراب – ایوه اونونلایدی. قئزی سئودا خانیمین خاطیره لرینده ده بو مقام وار. او، جنوبلا باغلی خاطیره لرینی دانئشاندا همیشه منی قهر بورویردی. آتام تبریزی چوخ سئوردی. بیز باغا گئدن ده اوشاقلیق ایللرینی خاطئرلایار و نیسگیللی سسله دییردی، "آنام همیشه منیم باشیمی سئغاللایاردی ..." تئز تئز حسرتله بیر سوال وئرردی، "گوره سن، منه قیسمت اولاجاق می کی، نه واختسا سیزی تبریزه آپارام".
بیر چوخ دیللره ترجومه ادیلن و باش قهرمانین - آزادین ناکام طالعی نین بدیعی تصویری اولان "آزاد" حیکایه سی نین ده یاشادئغی همین کشمه کشلی دورون مورککب ایجتیماعی- سیاسی حادیثه لرینین عکس صداسی دی. "جنوب حیکایه لری" سیلسیله سی "آزاد" حیکایه سی ایله باشلایئر. تبریز و زنجاندا باشلایان، لاکین گئتدیکجه کوتلوی (توپلو - عمومی یا توده ای) خاراکتر (نقس، رل، کاراکتر - شخصییت) آلان خالق حرکاتیندان، اینقیلابچی خالقین دویوش مئیدانئندا قازاندئغی ایلک اوغورلاردان بحث ادن حیکایه ده میرزا ابراهیم اف وطن پرورلیک روحونون اینسانلارین دوغولدوقلاری تورپاغا، خالقئنا و بیر- بیرینه باغلئلئق حیسسی لری گتیردی ینی وورغولایئر. زنجاندا دموکراتیک قووه لره قوشولاراق وطنین ایستیقلالییتی اوغوروندا حاکیم رژیمه - مورتجع قووه لره قارشی ساواش مئیدانئنا آتئلان و قارا دینمزلیگینه (دینیب دانیشمایان – ایچینده اولان بیری)، آز دانئشماغئنا گوره یولداشلارئنین ظرافت یانا (شوخلوقلا) "سوکوتی" آیاماسئنی (لقب) قوشدوغو آزاد خالقین سعادتی اوغوروندا موباریزه مئیدانئندا شهید اولماغی ان شرفلی ایش، حیاتین ان ضروری احتیاجی سایئر.
وطنی نی جانئندان دا چئخ سئون آزاد آغ بئرچک آناسی نین اومیدی، گلجه یینین قوروجوسو، ئوینین- کاسیب داخماسی نین (دخمه – قارانلیق ئو) یگانه چئراق یاندئرانئدیر. حیاتی نین معناسینی وطنین سعادتی اوچون یاشایئب چالئشماقدا، آز دانئشیب داها چوخ ایش گورمک ده، یاریم قارانلیق داخمالارین آزادلئقیندا، دوغما یوردون، آنا تورپاغین ایستیقلالییه تینده گورن گنج قهرمان یالنیز سون نفسینده، اولوم آیاغیندا دانیشیر، تورپاغی اوپور، عقیده دوستو فریادا و سیلاح داشلارینا دئییر: "اوپونوز، سجیه (سجده) قاپئلیب (اییلین- اوتورون) حامینیز بو تورپاغی اوپونوز ...عزیز قارداشلاریم، منیم قبریمی اوجا بیر یئرده قازارسینیز. همده او یئری بویوک بیر یول کناریندا سئچرسینیز. قوی، گلجه یین آزاد نسیللرینین آیاق سسی قبیرده ده اولسا قولاقلاریما چاتسین. بودور حیاتین معناسی ... دورمده سیلاح یولداشلاریم، یانیمدا وطنین آزادلیغی اوچون قالدئریلمیش سیلاح. بو، شرفلی بیر اولومدور. عزیز قارداشلاریم، منیم قبریمی اوجا بیر یئرده قازارسینیز. اله یئرده قازارسینیز کی، اورادان آذربایجانین گئنیش چوللری، دورو چایلاری، گوللو چمن لری و باغلاری گوروشسون. اله یئرده قازارسینیز کی، قبریمین اوستونه گلن آداملارین نظرلرینده گئنیش اوفوقلار آچسین. هم ده او یئری بویوک بیر یول کناریندا سئچرسینیز! قوی گلجه گین آزاد نسیللرینین ایاق سسی، قبیرده ده اولسا، قولاقلاریما چاتسین!"
بو عالی حیسسه لر، یوکسک دویغولار، وطن پرورلیک آمالی دونیانین بوتون خالقلاری اوچون دوغمادیر. "آزاد" حیکایه سی نین میللی سرحدلری آدلاماسینین، موختلیف خالقلارین دیلینه چئوریله رگ اوفوقدن – اوفوقه دک یایئلماسینین سیرری اثرین گوجلو آزادلیق، ایستیسقلال روحوندادیر.
"تونقال باشیندا" حیکایه سی روحن "آزاد" و "12 دیکابر" اثرلریله سسله شیر. اثرده شیرین بیر تحکیه (حیکایه دیمک) اوصولی ایله کریم کیشی نین دیلیندن خالقین قهرمانلیق صحیفه لری ایله زنگین تاریخیندن، وطن موقددس لیگیندن تقدیم اتدیگی ماراقلی و عبریت آمیز حیکایه لرله میرزا ایراهیم اف تونقال باشینا توپلاشان فدایی لری یئنی موباریزه لره سسله نیر. کریم کیشی نین "موعاصیر قانونلاری، قایدا و رژیمی بوخوو (بویوندوروق) زنجیر آدلاندیرماسی، فدایی لری یئنی دویوشله لره سسله مه سی حیکایه یه گوجلو موعاصیر روح وئریر. عینی زاماندا دا گئچمیشه، تاریخی کوکلره سویکنمه یین ان دوغرو یولونو گوسته ریر. "ایضطرابین سونو" حیکایه سینده ایسه میللی دموکراتیک حرکت یاتیردیلیغیندان سونرا ایران حکومتی نین و اونون خاریجی هوادارلارینین اینقیلابچی خالقا دیوان توتماسی، ظولم، ایشکنجه، تعقیب، تضییق، سورگون و حبس لرین باش آلیب گئتمه سیندن، لاکن بوتون بو اذابلارا راغمن خالقین موباریزه عزمی نین قئریلماماسوندان بحث دیلیر. خالقلار دوستلوغو، اینسانلارین واحید مقصد اوغوروندا بیرگه فعالییتی ده کونکیرئت (خولاصه) فاکتلارلا (نومونه لرله) ترننوم ادیلیر.
40-جی ایللرده یازماغا باشلادیغی، آنجاق یاریمچیق قالمیش "ناکام محببت" اثرینین داوامی، موکممللشدیریلمیش، تکرار- تکرار ایشلنمیش واریانتی اولان "گلجک گون" رومانی میرزه معللیمین یارادئجئلئغئندا موهوم مرحله تشکیل ادیر. ادیب جنوبی آذربایجاندا باش وئرن آزادلیق حرکاتی نی روماندا پارلاق بدیعی بویالارلا عکس اتدیریر. گونئی آذربایجانی، ایرانی یاخئندان تانئماسی، خالقین حیاتئنا دریندن بلدلیگی ادیبی بو حیاتی و شاهلیق رژیمی نین چوخ یونلو سیاسی گئدیش لرینی بوتون آیرینتئلارئ ایله تصویر اتمک ایمکانی یارادیر. بو بلدلیک اونا خالقین میللی آزادلیق حرکتی نین باش قهرمانلاریندان بیری کیمی تصویر اتدیگی اوبرازی جانلی حیاتدان کوتورمک شانسینیدا وئریر. بو محتشم اوبرازین پوروتوتیپی (الگو و ایلک نومونه) میللی حوکومتین یارادئجیلارئندان بیری اولان آلوولو وطن پرور، پروکرور (دادسیتان) فریدون ابراهیمی دیر.
"گلجک گون" رومانی گوجلو بدیعی عومومیلشدیرمه لرینه، ریال حیاتدا باش وئرن حادیثه لرله بویابوی سسلشدیگینه گوره بو موضوعدا یازیلمیش دیگر اثرلریندن فرقیله نیر. روماندا خالقین آزادلیغی اوغوروندا موباریزه آپاران فریدون ابراهیمی و اونون عایله سینین فاجیعه سینی ایناندئرئجی بدیعی لوحه لرده تصویر اولونور. "گلجک گون"- ده یازئچی ایران و گونئی آذربایجان خالقلارئنین اضطرابلارلا دولو مشققتلی حیاتی نی حسنعالی و موسی کیشی نین عایله لری فونوندا (شکلینده –واسیطه - منظره) عومومیلشدیریر. "گلجک گون" رومانی گوجلو بدیعی عومومیلشدیرمه لرینه، ریال (واقعی- حقیقی- گرچک) حیاتدا باش وئرن حادیثه لرله بویابوی مینلرله زحمتکش اینسان بیر قارین چورک اوچون هر گون اساسسیز دهشتلی قانونلارلا اوزلشمه لی اولور. حاکیم رژیمین مامورو حکمت اصفهانی نین "محصولون بئش ده بیری رعییته چاتاجاق" امیری کندلی لر اوچون سانکی اولوم حوکمودور. بو آغئرلی گونلرین بیرینده حسنعالی کیشینی ایلان چالئر و دوستونون عاییله سینین یوکو ده اولوم - ظولوم دولانان موسی کیشی نین اوزرینه دوشور. خیرماندا تاخیل (دن) دجی نین (ترتیب) پوزولماسی اوستونده حکمت اصفهانی موسی کیشینی آغاجا ساریتدئراراق وحشیه جه سینه دویدورور. اوغول- گنج فریدن بو ایشکنجه یه، ظولمه قارشی عوصیان ادیر، اصفهانی لره، اونلارا هاوادارلیق ادن موجود قانونلارا نیفرین لر یاغدیریر. فریدون حبس ادیلیر و بونونلادا عاییله نین زنجیرواری فاجیعه لری باشلانیر. موسی کیشی نین باشینا مین بیر بلا گلیر، یوردونون داشئنی- داش اوسته قویمور، تالان ادیرلر. او شیکایت اتمک، عدالت اومیدی ایله تهرانا گئدیر. لاکن اونو هئچ کس دینله میر، آختاردئغی عدالتی تاپا بیلمیر، عکسینه حبسه سالئنیر. اوزلشدیگی حاقسیزلیقلار زینداندا اونو دلی ادیر و زاواللی قوجا اله اوردا اولور. سرییه خالا دا ارینین قایئتمادئغئنی گورونجه، اونو آختاریب تاپماق اوچون یولا چئخیر. آغیر یولچولوق و آجلیق ایکی اوشاغینی محو ادیر. یول اوستو کندلرده اونلاری دفن ادن آنا تهرانا گلیر. یازیچی یاخجی بدیعی دیلده ایکی عایله نین فاجیعه لرینین فونوندا (اساسئندا) بوتون خالقین مشققتلی حیاتی نین آیدین منظره سینی یارادیر و سوندا حبسیدن قورتولان فریدون ابراهیمی نی یئنه ده موباریزه مئیدانئنا قوووشدورور. بونونلا دیققت ادیر کی، خالقین ظولم و ایشکنجه دن، اسارت زنجیریندن یگانه قورتولوش یولو موباریزه یه قالخماق، اینقیلاب اتمک دیر. خالقین نجاتی یالنیز میللی بیرلیکده، میللی وحدت ده دیر.
عمرونون سون گونلرینه دک جنوبی آذربایجان موضوسو اونون یارادیجیلئغئنین آپارئجی خططینی تشکیل ادیب. جنوبدا گئدن ادبی پروسسی (جریانی) یاخیندان ایزلئیب، گنجعلی صباحی، رحیم دقیق، جاواد هیات، سالام الله جاوید، سونمز و دیگر استعدادلی صاحیبلری (دوستلاری) ایله مکتوبلاشیب، ادبی موکالیمه لر ادیب، بورادا یارانان پوئزیانی (منظومه) "اومید و کدر پوئزیاسی" آدلاندیریب. مرضیه خانیم اوسکویی، علیرضا نابدیل اوختای، صمد بهرنگی کیمی شهید یازارلارین عمللرینی، مردیلیک لرینی، یوکسک دیرلندیریب، شهریار، سهند، ساوالان، ساحیر، ح. ترلان، ر. دقیق، یحیا شیدانین موباریز پوئزیاسینی تقدیر ادیب، بو شاعیرلرین رومانتیک اصالتی نیۀ لیریکاسئنی (یازی طرزینی) تقدیر ادیب.
پابلیسیستیک (ژورنالیستیک) یازئلاریندا دا همچینین، گونئی آذربایجانی اونوتمایان ادیب "تبریز سفری"، "اونلاردا گونشی گورجکلر"، " جنوبی آذربایجاندا میللی دموکراتیک حرکات حاققیندا "فریدن ابراهیمی"، "آزادلیق موباریزه سی"، "خالقین سسی" مقاله لرینده اوخوجولارئنین دیققتینی ایرانا، گونئی آذربایجانا، گونئی ایدئولوگیانین (ایدئولوژی نین) پارپیشماسینا یونلدیب.
سوال: میرزا ابراهیم افون هانسی اثرلرینده خالقین آزادلیق آرزولاری عکسینی تاپیب؟
جاواب: میرزا ابراهیم اف گونئی آذربایجانداکی ایجتیماعی – سیاسی و ادبی پروسسی منتظم (منظم) صورتده و بو پروسسلرین اساس حرکت وئریجی سیمالاریندان بیری ایدی. بو پروسسلره واختیندا، یوبانمادان اوز یازئچی، یا خود ادبییات شوناس- عالیم موناسیبتینی بیلدیریردی. میرزا ابراهیم افون یازیچی، ادبیات شوناس- عالیم، هم ده پابلیسیست کیمی عمرونون سونونا دک صادیق قالدیغی، یازئلاریندا و اوریینده دایم یاشاتدیغی بیر موضو واریدی: گونئی آذربایجان و بورادا جریان ادن ایجتیماعی- سیاسی حادیثه لر، گونئی آذربایجان ادبیاتی، چاغداش ادبی پروسسسین وضیعتی. یاشادئغی حیاتی، ایشتیراکچی سی اولدوغو و یا آیئق تفککورله موشاهیده اتدیگی و قلبن یاشادیغی حادیثه لری بدیعی اثرلرینه گتیرن ریالیست صنتکار میرزا ابراهیم اف دفعه لرله سفر اتدیگی خاریجی اولکه لرده سووت ایتتیفاقی نی تمثیل ادیب. مثلن 1947- جی ایلده آسیا خالقلارینین ایستیقلالییت و آزادلیق اوغوروندا موباریزه مسله لرینین موذاکیره سینه حصر اولونموش دهلی کونقیرسینده (...؟) ایشتیراک و هیندخالقی ایله گوروشلری "چاندرانین عوصیانی" کیمی اوریجینال بیر اثرین مئیدانا گلمه سینه سبب اولور.
میرزا ابراهیم اف علمی یارادئجئلئغئندا دا جنوبی آذربایجان ادبیاتینی تدقیقات موضوسونا چئویریب. آذربایجان ادبیات تاریخینی بوتئو شکیلده اویرنمه یه چالیشان عالیم جنوبی آذربایجانلا، اورادا یارانان زنگین ادبی ایرث له باغلی چاتیشمازلیقلاری، بوشلوقلاری گوروردو. هاردا، هانسی وظیفه سینده ایشلمه سیندن آسئلی اولمایاراق یالنیز خالقینی، اونون طالع یوکلو مسله لرینی دوشونن و اونلاری باجاردئغی قدر حلل اتمیه چالیشان عالیمین بوتون فعالییتینده بو بوشلوقلاری دولدورماق جهدلری آدین گورونور.
ХIХ-ХХ
(19-20 ایجی عصیرلرده) اثرلرده جنوبی آذربایجان ادبیاتی تاریخی نین، دورد جیلدیلیک جنوبی آذربایجان ادبیاتی آنتالوگییاسینین (توپلوسو)، کلاسیکلر، ادبی شخصییتلر حاققئندا مونوقئرافییالارین (اثرلر) یازیلماسینین گرکلیلیگینی ده ایلک اولاراق میرزا معللیم درک ادیب. میرزا معللیم 1976- جی ایلده آذربایجان علملر آکادمییاسینین نیظامی گنجوی آدینا ادبیات اینیستیتوتوندا جنوبی آذربایجان شعبه سینین یارادیلماسینا نایل اولوب. اونون جنوبی و شومالی آذربایجان ادبیاتی ایله باغلی ایلک تدقیقاتی هر ایکی طرفده خالقین یاراتدیغی فولکولور قایناقلاری اساسیندا قلمه آلدیغی "آذربایجان آشیق پوئزییاسیندا ریالیزیم" موضوسو اولوب.
سوال: هانسی سببدن میرزا ابراهیم افون اثرلری ایران آذربایجانیندا یایئلمئیب؟
جاواب: میرزه ابراهیم اف اوچون او تای بو تای آذربایجان یوخ، واحید آذربایجان وار ایدی. وطنیمیزین جنوبی حیسسه سینده، کونئی آذربایجان خالقئنین قوجاغیندا دونیایا گلسه ده، طالعینه بولونموش بویوک وطنین هر ایکی تایئندا یاشاماق قیسمتی یازیلدی. ادیب بویوک وطنین گوزئییندن بوتوو خالقینا، دونیادا هر شئیدن عزیز، اوجا توتدوغو وارلیغا سسلندی. "بویوک دایاق" کیمی آکتوآللئغئنی (علاقه دار- حادیثه لر) بو گونده قورویوب ساخلایان اثرلردن ایکیه بولنموش، پارچالانمیش خالقی او تای- بو تایا آیئرمادان، روحونا آیریلیق مهی اسدیرمه دن، اوزرینه هیجران کولگه سی سالمادان موراجیعت اتدی: "ای منیم خالقیم، ای منیم اومیدیم و پناهیم! اورگیمین ایستیلیگی سنده دیر، فیکریم ایشئغینی سندن آلیر. حیاتیمین نشه و سئوینجینه سبب سنسن! حیات یولونون سوروشکن دونگه لرینده قولومدان توتان، منی یئخئلماغا قومایان، قولومدان توتوب "یاز!" دیین سن اولموسان. آمانسیز قورخو باشیمین اوستونو آلاراق منی آغیر فیکیرلره سالدئغی زامان، خوش گونون بویوک دوستلاری، ضعیف و قورخاق یولداشلار مندن اوز دوندردیگی زامان یگانه دایاناجاغیم سن اولموسان. او زامان کی، قارانلیق ایچه ریمه کولگه سالماغا، تنهالیق دویغوسو اورگیمی قورد کیمی یئمه گه باشلایئب، اوندا سنین مونیس، مهریبان، موقددس سسینی اشیتمیشم. بو سس منی حیاتا باغلامیش، یاشاماغا، موباریزه اتمه یه، چیرکابلاری آرادان قالدیرماغا روحلاندیرمیشدیر. قولوما قووت وئرن، ایرادمی موحکمله دن بو سس سنین سسیندیر، ای منیم هر شئی دن عزیز، هر شئی دن گوزل، هر شئی دن یوکسک، هر شئی ذن نجیب و مرحمتلی خالقیم! ..."
کیم بیلیر، بلکه تانری میرزه معللیمه بو قیسمت پایئنی یازدی کی، تاریخن ایستیلالارا، تالانلارا، ایستیثمارلارا، اوغرادیلمیش ایستعدادلی بیر خالقین، هئچ اولماسا، ادبیاتی، سوز صنعتی، محتشم مدنییتی، ایکی یه بولونمه سین.
اونون اثرلری ایراندا درج ادیلمه سه، یا خود آز درج ادیلسه ده، بوراداکی سویداشلاری آراسیندا شخصییتینه بویوک سئوگی و محببت وار. خالق اوز بویوک ضییالی اولادینین ده یرینی بیلیر. یازیچینین قئزی سئودا خانیم ابراهیم اوا یاخین زامانلاردا تبریزده و سراب دا اولوب. دوغما وطنده اونو بویک سئوگی ایله قارشیلایبلار.
میزه معللیم دوشمن خالق آختارمیردی، ساده جه اوز خالقینین آزادلغینی، ریفاهینی ایسته ییردی. او ایسته ییردی کی، جنوبی آذربایجانداکی سویداشلارینین دا اوز شقرق (حرکتلی- جانلی- آهنگلی) تورکی دیلینده مکتبلری، مطبوعاتی، رادیو- تیلویزیاسی اولسون. میرزه ایراهیم اف بوتون خالقلارین آنا دیلینه حرمتله یاناشاردی. بیر حقیقت وار کی، مدنییتلرین سرحدی اولمور. بو گون میرزه معللیمین اثرلرینین جنوبی آذربایجاندا گئنیش یایئلماسئنا ایمکان اوماسادا، خالق اوز گورکملی اوغلون قلبینده یاشادیر، احتیراملا یاد ادیر. گون گلجک کی، اونون اثرلری ایراندا دا گئنیش یایئلاجاق، اوخوجولاری سئویملی یازیچیلارینین محتشم یارادیجیلئغی ایله داها یاخیندان تانیش اولاجاقلار.
