Qərbin Ukrayna və Qəzzadakı münaqişələrlə məşğul olduğu vaxt İran öz təsirini Cənubi Qafqaza - qədim rəqabətlərin yenidən canlandığı regionda genişləndirmək üçün fürsətdən istifadə edir.
İyulun sonunda Gürcüstanın baş naziri İrakli Kobaxidze İran prezidenti Məsud Pezeşkiyanın andiçmə mərasimində iştirak edərkən mübahisələrin mərkəzində olub. Mərasimə qatılanlar arasında avqustun 31-də İranın paytaxtı Tehranda öldürülən HƏMAS lideri İsmayıl Haniyə də olub.
İran prezidenti İbrahim Rəisinin may ayında helikopter qəzasında həlak olmasından sonra Məhəmməd Möhbər İranın müvəqqəti prezidenti təyin edilib. İyul ayında Pezeşkian İranın ali lideri Əli Xameneyi tərəfindən rəsmən təsdiqləndikdən sonra İran prezidenti seçilib.
Vaşinqtonda yerləşən Demokratiyaları Müdafiə Fondunun (FDD) tədqiqat analitiki Canatan Sayehin sözlərinə görə, Kobaxidze Pezeşkiyanın andiçmə mərasimi kimi tədbirlərə qatılaraq əsas diplomatik əlaqələri davam etdirməyi hədəfləsə də, o, HƏMAS kimi terror təşkilatların nüfuzlu şəxsləri ilə əlaqə saxlamaqla reputasiya riskləri ilə üzləşir.
"Bunun məqsədi diplomatik əlaqələri davam etdirmək və İranın yeni prezidentini çox sadə səviyyədə dəstəkləmək idi", Sayeh Amerikanın Səsinin gürcü müxbirinə deyib.
"Lakin onların PİJ [Fələstin İslami Cihadı], HƏMAS kimi terrorçularla və ya Hizbullahdan olan nümayəndələrlə eyni görüşdə iştirak etməsi şübhə doğurur. Beləliklə, bu, ölkələrin bir çoxu üçün nüfuz problemidir."
İranın Cənubi Qafqaza artan diqqəti Türkiyə və İsraillə rəqabətini inkişaf etdirmək üçün strateji cəhdi ortaya qoyur.
"İran mütləq Qafqazda mövcudluğunu və təsirini artırır. O, Ermənistanla Azərbaycan arasında tarazlıq yaratmaq üçün əlindən gələni edir”, Sayeh deyib.
Cənubi Qafqaz Osmanlı, Fars və Rusiya imperiyaları üçün döyüş meydanı olub və regionun mürəkkəb tarixinə görə strateji ittifaqların zəruri olduğu yerlərdə rəqabət aparan maraqların hədəfi olaraq qalır.
"Ermənistan və Azərbaycan öz fərqli üslublarında eyni şeyi edir, İran, Rusiya və Türkiyə ilə münasibətləri idarə etməyə çalışırlar", Vaşinqtondakı Brukinq İnstitutunun ABŞ və Avropa Mərkəzinin əməkdaşı Aslı Aydıntaşbaş deyib.
“Bu, çoxvektorlu hedcinq siyasətidir”, o, Amerikanın Səsinə bildirib.
Bu mürəkkəb ittifaq şəbəkəsində İran və İsrail arasındakı acı rəqabət də öz rolunu oynayır. İsrail illərdir Türkiyə ilə yanaşı, Azərbaycana hərbi texnikanın əsas tədarükçüsü olub. Bunun müqabilində Azərbaycan İsrailin neft ehtiyacının 40%-ni təmin edir.
Digər tərəfdən, İran Azərbaycan daxilindəki müəyyən dini qurumlarla əlaqələri və Dağlıq Qarabağ müharibəsində Ermənistanı dəstəkləməsi ilə "Azərbaycan sərhədlərinə birbaşa təhlükə yaradır", Sayeh bildirib.
“Azərbaycan çətin vəziyyətdədir. Ancaq vəziyyət gərginləşəcəyi təqdirdə, İran və İsrail arasında birbaşa qarşıdurmadan kənarda qalmağın onların xeyrinə olduğunu düşünürəm”.
Bakı ilə Tehran arasındakı münasibətləri İrandakı böyük azərbaycanlı azlıq daha da gərginləşdirir. Türkiyə və Azərbaycan bundan rıçaq kimi istifadə etmək cəhdində ittiham olunsa da, “İran etnik mənsubiyyətindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaş cəmiyyətinə nəzarət edə bilir” - deyə, Sayeh bildirib.
Bu fonda Türkiyə və Azərbaycanla münasibətlərinin gərginləşməsinə səbəb olan Ermənistan İranla əlaqələrini gücləndirməyə çalışır. Ermənistanın İrandan 500 milyon dollarlıq silah alması ilə bağlı təsdiqlənməmiş xəbərlər (hər iki ölkə təkzib edir) Yerevanın yeni ittifaqlar qurmaq üçün ümidsiz cəhdini göstərə bilər.
Ermənistanın Fələstini müstəqil dövlət kimi rəsmən tanıması Yerevan Tehranla daha da uzlaşdırır.
Brookings-dən Aydıntaşbaş "Ermənistan bəlkə də İran istisna olmaqla, regionda bütün bu üç meqagüclə zəif əlaqələrə malik olan ölkədir. Düşünürəm ki, onlar Azərbaycan qarşısında bu üstünlüyü itirmək istəmirlər” deyib.
Ermənistanın yeni ittifaqlar axtarışı Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı Rusiyanın dəstəyinin azalmasına cavabdır. Rusiya 2020 və 2023-cü illərdə region uğrunda Azərbaycanla döyüşəndə Ermənistana kömək etməyib.
Bu arada, vaxtilə Cənubi Qafqazın ən qərbyönlü ölkəsi kimi qəbul edilən Gürcüstan indi öz statusunu qeyri-müəyyən hesab edir.
İranın daha geniş strateji hədəfi ABŞ-ın regiondakı kiçik izlərindən istifadə edərək, Qafqazda Birləşmiş Ştatların təsirini azaltmaqdır.
Sayehin fikrincə, Tehran Qərbin maraqlarına qarşı çıxmaq üçün əhatə dairəsini genişləndirmək və ola bilsin ki, Gürcüstan və Ermənistan da daxil olmaqla, ölkələrlə əlaqələrindən istifadə etmək imkanlarını görür.
“Nə qədər ki, onlar hər hansı bir ölkəni Qərb sferasından və ya Qərb orbitindən çıxara bilsələr, bu, İran tərəfinin qələbəsi olardı”, Sayeh bildirib.
Analitiklər razılaşırlar ki, Ukrayna və Qəzzada davam edən münaqişələr Cənubi Qafqazda regional güclər arasında inkişaf edən “böyük oyuna” dərindən təsir edəcək və regionun gələcək dinamikasını formalaşdıracaq.
Forum